TIÊU CHUẨN QUỐC GIA TCVN 4548:2009 VỀ THỐNG KÊ ỨNG DỤNG – LOẠI BỎ CÁC GIÁ TRỊ BẤT THƯỜNG

Hiệu lực: Còn hiệu lực

TIÊU CHUẨN QUỐC GIA

TCVN 4548 : 2009

THỐNG KÊ ỨNG DỤNG – LOẠI BỎ CÁC GIÁ TRỊ BẤT THƯỜNG

Applied statistics – Rejection of outliers

Lời nói đầu

TCVN 4548 : 2009 thay thế cho TCVN 4548-1988;

TCVN 4548 : 2009 do Ban kỹ thuật tiêu chuẩn quốc gia TCVN/TC 69 Ứng dụng các phương pháp thống kê biên soạn, Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng đề nghị, Bộ Khoa học và Công nghệ công bố.

THỐNG KÊ ỨNG DỤNG – LOẠI BỎ CÁC GIÁ TRỊ BẤT THƯỜNG

Applied statistics – Rejection of outliers

1 Phạm vi áp dụng

Tiêu chuẩn này quy định quy tắc đánh giá tính bất thường của các kết quả quan trắc và được sử dụng để xử lý số liệu quan trắc của các biến ngẫu nhiên có phân bố chuẩn.

2 Quy định chung

2.1. Giá trị quan trắc là bất thường nếu nó lệch một cách đáng kể so với những giá trị còn lại.

2.2. Giá trị bất thường có thể được tạo ra do mắc phải các sai số thô khi ghi chép, tính toán… Trong trường hợp này, nó không thuộc cùng một tổng thể với các giá trị khác. Do đó phải loại bỏ nó khi ước lượng các tham số của tổng thể (trung bình, phương sai…).

Khi gặp giá trị bất thường, phải xem xét hết sức thận trọng và trước tiên phải tìm hiểu những điều kiện thu được giá trị này.

2.3. Các quy tắc được dùng trong tiêu chuẩn này cần đến giả thuyết về phân bố chuẩn của biến ngẫu nhiên đang xét. Do đó cần kiểm tra giả thuyết về phân bố chuẩn.

2.4. Các quy tắc trong các Điều 3, 4, 5 và 6 về cơ bản giống nhau, chỉ khác nhau ở chỗ là đã biết hoặc chưa biết về giá trị trung bình và độ lệch chuẩn của tổng thể. Quy tắc nêu trong Điều 7 là quy tắc dựa vào tỉ số giữa các độ lệch, không đòi hỏi tính giá trị trung bình và độ lệch chuẩn.

3. Quy tắc đánh giá tính bất thường của các giá trị quan trắc khi không biết trung bình m và độ lệch chuẩn s của tổng thể

Với mẫu đã được sắp thứ tự:

y₁ £ y₂ £ … £ y_n

tính trung bình mẫu:

và độ lệch chuẩn mẫu:

Tính:

Với cỡ mẫu n và xác suất a₁, dùng Bảng 1 tra được giá trị h.

Nếu U_n ³ h (U₁ ³ h) thì giá trị nghi ngờ được coi như là bất thường cần phải loại bỏ. Nếu ngược lại thì giá trị đó được coi là bình thường.

Nếu n > 25 thì dùng Bảng 3.

4. Quy tắc đánh giá tính bất thường của các giá trị quan trắc khi đã biết độ lệch chuẩn s nhưng giá trị trung bình m vẫn chưa biết

Với mẫu đã được sắp thứ tự:

y₁ £ y₂ £ … £ y_n

tính trung bình mẫu:

và các đại lượng:

Cho trước cỡ mẫu n và xác suất a dùng Bảng 2 để tra giá trị h. Nếu n > 25, dùng Bảng 3.

Nếu t_n ³ h (t₁ ³ h) thì giá trị y_n (y₁) là bất thường. Ngược lại chúng là bình thường.

5. Quy tắc đánh giá tính bất thường của các giá trị quan trắc khi biết độ lệch chuẩn s và trung bình m

Với mẫu đã được sắp thứ tự:

y₁ £ y₂ £ … £ y_n

Tính:

Giá trị V_n (V₁) sẽ được so với giá trị h tra trong Bảng 3 ứng với cỡ mẫu n và xác suất a. Nếu V_n ³ h (V₁ ³ h) thì y_n (y₁) được xem là bất thường và loại ra khỏi mẫu. Ngược lại chúng được xem là bình thường.

6. Quy tắc đánh giá tính bất thường của các giá trị quan trắc theo mô đun của độ lệch của chúng so với trung bình

6.1. Trong một số trường hợp xử lý các kết quả quan trắc, cần phải đánh giá tính bất thường của chúng dựa vào độ lệch so với trung bình lớn hơn hs hay nhỏ hơn hs với xác suất a^* cho trước, hoặc nếu s không biết thì thay bằng hs và (-hs).

6.2. Trong trường hợp độ lệch chuẩn chưa biết, cần xác định:

U^* = max |U_k}

trong đó:

Đại lượng U^* được so với giá trị h tra trong Bảng 1 với cỡ mẫu n và xác suất a*.

Nếu U^* ³ h thì y_k tương ứng với U^* là bất thường và có thể bỏ được. Trường hợp ngược lại, nó là bình thường.

6.3. Khi đã biết độ lệch chuẩn nhưng chưa biết trung bình, xác định:

t^* = max |t_k|

trong đó:

Đại lượng t^* được so với h tra trong Bảng 2 với cỡ mẫu n và xác suất a^*.

Nếu t^* > h thì y_k có thể được xem là bất thường và loại bỏ. Trong trường hợp ngược lại, nó là bình thường.

6.4. Nếu độ lệch chuẩn và trung bình đều đã biết, cần xác định:

V^* = max |V_k|

trong đó:

Đại lượng V^* được so với h tra trong Bảng 4 tương ứng với cỡ mẫu n và xác suất a.

Nếu V^* ³ h thì giá trị yk là bất thường và có thể loại bỏ. Trường hợp ngược lại, nó là bình thường.

6.5. Vì a^* » 2a nên để đánh giá tính bất thường của các kết quả theo độ lệch so với trung bình, trong Bảng 1 và Bảng 2, các giá trị của xác suất a^* phải đọc từ phía dưới bảng.

7. Quy tắc Dixon

Với mẫu đã được sắp thứ tự:

y₁ £ y₂ £ … £ y_n

Tính thống kê:

Với xác suất a và cỡ mẫu n, tra bảng để tìm giá trị tới hạn h.

Nếu R_1i ³ h thì giá trị nghi ngờ y₁ là bất thường. Ngược lại, nó là bình thường.

Trường hợp giá trị nghi ngờ là y_n thì các thống kê cần tính có dạng:

Nếu nghi ngờ đồng thời có y₁ và y_n tính:

Trong trường hợp này ta có quy tắc hai phía nên xác suất a* = 2a.

Bảng 1 – Giá trị tới hạn h trong trường hợp không biết độ lệch chuẩn s


Cỡ mẫu n	Giá trị tới hạn h với xác suất a
Cỡ mẫu n	0,100	0,075	0,050	0,025
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	1,15 1,42 1,60 1,73 1,83 1,91 1,98 2,03 2,09 2,13 2,17 2,21 2,25 2,28 2,31 2,34 2,36 2,38	1,15 1,44 1,64 1,77 1,88 1,96 2,04 2,10 2,14 2,20 2,24 2,28 2,32 2,35 2,38 2,41 2,44 2,46	1,15 1,46 1,67 1,82 1,94 2,03 2,11 2,18 2,23 2,29 2,33 2,37 2,41 2,44 2,48 2,50 2,53 2,56	1,15 1,48 1,72 1,89 2,02 2,13 2,21 2,29 2,36 2,41 2,47 2,50 2,55 2,58 2,62 2,66 2,68 2,71
Cỡ mẫu n	0,200	0,150	0,100	0,050
Cỡ mẫu n	Giá trị tới hạn h với xác suất s^*

a* là xác suất để hay lớn hơn h.

Bảng 2 – Giá trị tới hạn h trong trường hợp đã biết độ lệch chuẩn s nhưng giá trị trung bình m chưa biết


Cỡ mẫu n	Giá trị tới hạn h với xác suất a
Cỡ mẫu n	0,100	0,050	0,010	0,005
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24	1,497 1,696 1,835 1,939 2,022 2,091 2,150 2,200 2,245 2,284 2,320 2,352 2,382 2,409 2,434 2,458 2,480 2,500 2,519 2,538 2,555 2,571	1,738 1,941 2,080 2,184 2,267 2,334 2,392 2,441 2,484 2,523 2,557 2,589 2,617 2,644 2,668 2,691 2,712 2,732 2,750 2,768 2,784 2,800	2,215 2,431 2,574 2,679 2,761 2,828 2,884 2,931 2,973 3,010 3,043 3,072 3,099 3,124 3,147 3,168 3,188 3,207 3,224 3,240 3,255 3,269	2,396 2,618 2,764 2,870 2,952 3,019 3,074 3,122 3,163 3,199 3,232 3,261 3,287 3,312 3,334 3,355 3,375 3,393 3,409 3,425 3,439 3,453
Cỡ mẫu n	0,200	0,100	0,020	0,010
Cỡ mẫu n	Giá trị tới hạn h với xác suất a^*

Bảng 3 – Giá trị tới hạn h trong trường hợp độ lệch chuẩn s và trung bình m đã biết

Cỡ mẫu

Giá trị tới hạn h với xác suất a

0,100

0,050

0,010

0,005

0,001

100

250

500

1,282

1,632

1,818

1,943

2,036

2,111

2,172

2,224

2,269

2,309

2,457

2,559

2,635

2,696

2,792

2,860

3,076

3,339

3,528

1,645

1,955

2,121

2,234

2,319

2,386

2,442

2,490

2,531

2,568

2,705

2,799

2,870

2,928

3,015

3,082

3,285

3,534

3,703

2,326

2,575

2,712

2,806

2,877

2,934

2,981

3,022

3,057

3,089

3,207

3,289

3,351

3,402

3,480

3,541

3,723

3,946

4,108

2,576

2,807

2,935

3,023

3,090

3,143

3,188

3,227

3,260

3,290

3,402

3,480

3,539

3,587

3,662

3,716

3,892

4,108

4,263

3,090

3,290

3,403

3,481

3,540

3,588

3,628

3,662

3,692

3,719

3,820

3,890

3,944

3,983

4,054

4,108

4,263

4,465

4,607

Bảng 4 – Giá trị tới hạn h đối với trường hợp độ lệch chuẩn s và trung bình m chưa biết

Cỡ mẫu

Giá trị tới hạn h với xác suất a^*

0,500

0,200

0,100

0,050

0,020

0,010

0,002

0,001

100

250

500

0,674

1,052

1,261

1,410

1,518

1,605

1,673

1,733

1,787

1,835

2,003

2,118

2,206

2,273

2,381

2,462

2,698

2,995

3,197

1,281

1,619

1,801

1,929

2,017

2,091

2,152

2,206

2,246

2,286

2,435

2,543

2,617

2,678

2,772

2,846

3,055

3,325

3,514

1,646

1,949

2,111

2,226

2,313

2,381

2,435

2,482

2,522

2,556

2,698

2,792

2,867

2,921

3,008

3,076

3,278

3,528

3,703

1,964

2,239

2,388

2,489

2,570

2,624

2,648

2,725

2,765

2,799

2,927

3,015

3,082

3,157

3,224

3,285

3,474

3,710

3,878

2,327

2,577

2,711

2,806

2,873

2,934

2,981

3,022

3,065

3,089

3,204

3,285

3,352

3,399

3,480

3,534

3,728

3,939

4,108

2,577

2,806

2,934

3,022

3,089

3,143

3,190

3,224

3,258

3,292

3,399

3,480

3,541

3,587

3,662

3,716

3,892

4,108

4,263

3,089

3,292

3,399

3,480

3,541

3,588

3,629

3,662

3,689

3,716

3,818

3,892

3,946

3,986

4,054

4,108

4,263

4,465

4,607

3,292

3,480

3,588

3,662

3,716

3,764

3,804

3,838

3,868

3,892

3,986

4,054

4,108

4,148

4,214

4,263

4,418

4,607

4,755

Bảng 5 – Giá trị tới hạn ứng với quy tắc Dixon

Thống kê

Cỡ mẫu

Xác suất a

0,10

0,05

0,01

0,005

R10

0,886

0,679

0,557

0,482

0,434

0,941

0,765

0,642

0,560

0,507

0,988

0,889

0,780

0,698

0,637

0,994

0,926

0,821

0,740

0,680

R11

0,479

0,441

0,409

0,554

0,512

0,477

0,683

0,635

0,597

0,725

0,677

0,639

R21

0,517

0,490

0,467

0,576

0,546

0,521

0,679

0,642

0,615

0,713

0,675

0,649

R22

0,492

0,472

0,454

0,438

0,424

0,412

0,401

0,391

0,382

0,374

0,367

0,360

0,546

0,525

0,507

0,490

0,475

0,462

0,450

0,440

0,430

0,421

0,413

0,406

0,641

0,616

0,595

0,577

0,561

0,547

0,535

0,524

0,514

0,505

0,497

0,489

0,674

0,647

0,624

0,605

0,589

0,575

0,562

0,551

0,541

0,532

0,524

0,516

0,20

0,10

0,02

0,01

Xác suất a^*

Phụ lục A

(tham khảo)

Ví dụ ứng dụng các quy tắc đánh giá tính bất thường của các kết quả quan trắc

A.1. Ví dụ 1: Minh họa Điều 3

Độ cứng của 5 quả cầu tháp được cho như sau:

HB 180 182 183 184 196

với a = 0,05, giá trị HB 196 có phải là bất thường không?

Ta có:

Với n = 5 và a = 0,05, tra Bảng 1 ta tìm được h = 1,67.

Vì U_n > h nên giá trị HB 196 là bất thường và được loại bỏ. Kết luận này có thể rút ra với xác suất cao hơn vì:

n = 5 và a = 0,025 ta có h = 1,72.

A.2. Ví dụ 2: Minh họa Điều 4

Độ cứng của 5 chi tiết được cho như sau:

HB 178 180 184 186 197

Ta có:

Do đó:

Trong trường hợp này U_n < h (h = 1,67 với n = 5 và a = 0,05) và do đó giá trị HB 1976 không thể coi là bất thường.

A.3. Ví dụ 3: Minh họa Điều 4

Người ta cho chạy thử 10 lốp ô tô cho đến khi mòn và ghi lại số km như sau:

65 000, 66 160, 65 700, 65 800, 66 500, 67 000, 64 700, 65 000, 64 000, 60 200.

Độ lệch chuẩn s = 970 km

Với mức a = 0,005 giá trị 60 200 km có thể coi là bất thường hay không?

Ta tính:

Với n = 10 và a = 0,005 ta có h = 3,122 vì t₁ > h nên có thể coi y₁₀ = 60 200 km là bất thường và có thể loại bỏ.

A.4. Ví dụ 4: Minh họa Điều 5

Xét 12 van có đường kính tính bằng milimet là:

40,00; 40,02; 39,99; 39,98; 40,00; 40,03; 39,99; 39,98; 40,01; 40,08; 40,04; 39,97.

Giả sử độ lệch chuẩn s = 0,024 trung bình m = 40,00.

Giá trị 40,08 mm có được coi là bất thường hay không?

Ta có:

Bằng cách nội suy tuyến tính, nhờ Bảng 3 với n = 12 và a = 0,005 ta tìm được h = 3,335.

Vì V_n < h nên giá trị y_n = 40,08 mm được coi là bình thường.

A.5. Ví dụ 5: Minh họa 6.2

Khi xác định mật độ tích điện, thu được các kết quả sau: 215, 210, 201, 217, 215, 214, 209, 217, 228.

Các giá trị 201 và 228 bị nghi là bất thường. Cần đánh giá theo mô đun của độ lệch so với trung bình.

Tính:

Suy ra

Tra Bảng 1, với n = 11 ta tìm được h = 2,36 và h = 2,23 ứng với các xác suất a^* = 0,05 và a^* = 0,1.

Sau khi nội suy, ta có a^* = 0,092 với h = 2,25. Do đó không thể coi y = 228 là bất thường. Điều tương tự cũng đúng cho y = 201.

A.6. Ví dụ 6: Minh họa 6.3

Ta có các kết quả đo sau:

3,68 5,08 1,81 4,45 3,11

2,95 4,65 3,43 4,76 6,35

3,27 3,26 2,75 3,78 4,08

2,48 4,15 4,49 4,51 4,84

Độ chính xác của các phép đo đặc trưng bởi s = 1,00. Hãy xét tính bất thường của các giá trị 1,81 và 6,35.

Ta có:

Tra Bảng 2 với n = 20 ta thấy t^* = 2,46 ứng với xác suất a > 0,20, do đó không có cơ sở để loại giá trị 6,35. Với giá trị y₁ = 1,81 kết luận cũng tương tự.

A.7. Ví dụ 7: Minh họa Điều 7

Ta có 5 giá trị quan trắc như sau:

23,2

23,4

23,5

24,1

25,5

Giá trị 25,5 có phải là bất thường không?

Mẫu đã được sắp theo thứ tự tăng dần. Do đó:

Tra Bảng 5 với n = 5, a = 0,05 ta có h = 0,642, vì R₁₀ < h = 0,642 nên giá trị 25,5 không phải là bất thường với xác suất 0,05.

MỤC LỤC

Lời nói đầu

1. Phạm vi áp dụng

2. Quy định chung

3. Quy tắc đánh giá tính bất thường của các giá trị quan trắc khi không biết trung bình m và độ lệch chuẩn s của tổng thể

4. Quy tắc đánh giá tính bất thường của các giá trị quan trắc khi đã biết độ lệch chuẩn s nhưng giá trị trung bình m chưa biết

5. Quy tắc đánh giá tính bất thường của các giá trị quan trắc khi đã biết độ lệch chuẩn s và trung bình m

6. Quy tắc đánh giá tính bất thường của các giá trị quan trắc theo môđun của độ lệch của chúng so với trung bình

7. Quy tắc Dixon

Phụ lục A (tham khảo) Ví dụ ứng dụng các quy tắc đánh giá tính bất thường của các kết quả quan trắc

TIÊU CHUẨN QUỐC GIA TCVN 4548:2009 VỀ THỐNG KÊ ỨNG DỤNG – LOẠI BỎ CÁC GIÁ TRỊ BẤT THƯỜNG
Số, ký hiệu văn bản	TCVN4548:2009	Ngày hiệu lực
Loại văn bản	Tiêu chuẩn Việt Nam	Ngày đăng công báo
Lĩnh vực	Lĩnh vực khác	Ngày ban hành
Cơ quan ban hành		Tình trạng	Còn hiệu lực

Các văn bản liên kết

Văn bản được hướng dẫn		Văn bản hướng dẫn
Văn bản được hợp nhất		Văn bản hợp nhất
Văn bản bị sửa đổi, bổ sung		Văn bản sửa đổi, bổ sung
Văn bản bị đính chính		Văn bản đính chính
Văn bản bị thay thế		Văn bản thay thế
Văn bản được dẫn chiếu		Văn bản căn cứ

Tải văn bản

Tải văn bản về Bản PDF/Bản gốc